نشان رسمی دانشگاه تهران، آرمی به قدمت تاریخ ایران

 نقشی که امروز به عنوان نشان رسمی دانشگاه تهران انتخاب شده، از نقوش تاریخی کشور است که سابقه ممتدی در آثار صنعتی داشته و مقام شامخی در فرهنگ ایران باستان حائز اهمیت بوده است.

آرم یا بهتر بگوییم نشان دانشگاه تهران که توسط دکتر محسن مقدم، استاد فقید دانشکده هنرهای زیبا طراحی شده است، برداشت وتقلیدی است از نقشی که به صورت گچ بری شده در محوطه های دوران ساسانی، نقش برجسته ها و نقوش مهرهای این دوره دیده شده است و دراین مورد بویژه تقلیدی است از پلاک گچ بری شده مکشوفه از شهر ساسانی تیسفون.

 نقوشی که به عنوان نشان از آنها یاد کردیم و به ظاهر به صورت « داغ » احشام در بین طوایف مسکون درایران مورد استفاده بوده است، همانی است که در شکل مغولی « تمغا» بدان آشنائیم و کلاً این اشکال به عنوان نشان مالکیت بود بر هر چیزی که صاحب آن بودند. در دوران ساسانی این نشان ها در نقش برجسته ها، سکه ها و ظروف نقره به عنوان نشان های خانوادگی به کار رفته اند. از آنجا که در ایجاد این نشان ها از حروف خط پهلوی ساسانی نیز استفاده شده طبیعت یک منوگرام را هم گرفته اند.

 آرم دانشگاه تهران از نقش گچ بری شده مکشوفه از تیسفون گرفته شده است که نمونه منشاء آن در کاخ ساسانی مشکوفه از دامغان در دست است. هم در این مورد و هم در موارد مشابه آن در مهرهای ساسانی، نشان ها عموماً در میان دو بال تزئینی ( که می تواند بال عقاب باشد ) قرار داده شده اند که کاربرد آن را در دیگر نقوش این دوره و شکل تاج های ساسانی مخصوصاً در اواخر این دوره شاهد هستیم. در شاهنامه فردوسی نیز این گونه تاج ها با عنوان تاج های «دوپر» یاد شده است.

 در مورد پلاک به دست آمده از تیسفون، نقش میان بال ها از ترکیب حروف خط این دوره (پهلوی ساسانی) ساخته شده است و عده ای سعی در خواندن و توجیه این نشان ها کرده اند. در مورد تیسفون نقش مورد بحث به صورت « افزوت » (امرود) به معنای فراوانی و افزونی و نیز به صورت «ایلان» (ایران) نیز به صورت «او» برای کلمه اورمزد به معنای اهورا مزدا و یا صرفاً اسم هرمزه و هرمز خوانده شده است. استفاده دو کلمه دانشگاه تهران به شیوه نشان های دوران ساسانی (که از ترکیب حروف تشکیل می شود) در میان بال های تزئینی بر این اساس بوده است. حاشیه تزئینی که از دوایر ریز تشکیل شده نیز دوران هخامنشی به عنوان یک عامل تزئینی مخصوصاً در سکه ها به کار می رفته و در دوران ساسانی نیز در سکه ها، مهرها و گچ بری مورد استفاده داشته است.
 بنا به گفته دکتر مظفر بختیار، استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، در نشان دانشگاه در زمان ریاست جهانشاه صالح تغییراتی داده شد؛ نشان اصلی، مانند آرم بیشتر دانشگاه های غربی، داخل قابی به شکل سپر رومی قرار گرفت و عنوان «دانشگاه تهران» به خط لاتین و نیز شعار« میاسای ز آموختن یک زمان» برآن اضافه شد. شکل جدید علاوه بر اینکه هیچگونه تناسبی با نقش های اصیل ایرانی نداشت، اهداف و فعالیت های گسترده دانشگاه را در شعار «آموختن» منحصر کرده یود که بار رسالت مهم تربیتی، پرورشی و انسان ساز دانشگاه مغایرت داشت؛ در حدود سال 1350 نیز در شکل اصلی نشان دانشگاه تغییراتی گرافیکی اعمال شد و مدتی هم با آن شکل به کار رفت، ولی به منظور حفظ اصالت نشان قدیم، مجدداً همان نشان به کار برده شده که هنوز هم پا برجاست.

سردر دانشگاه تهران، سمبل علم و معرفت

بي شک ارزش بين المللي دانشگاه تهران، شهرت جهاني سردر اصلي آن را نيز به ارمغان آورده است. اين بناي تاريخي، علاوه بر اين که در سطح ملي سمبل تمام نماي علم، دانش، معرفت و نماد زندگي شيرين دانشجويي در زير سقف مرکز نمادين علمي کشور ( دانشگاه تهران ) است، در خارج از ايران نيز معرف يک دانشگاه نامدار در سطح خاورميانه است. با يک بررسي گذرا مي توان ادعا کرد که از ميان معروف ترين و معتبرترين دانشگاه هاي دنيا، دانشگاه تهران تنها دانشگاهي است که از طريق يک بناي فرهنگي سمبليک با مهندسي پيچيده، پيام هاي ويژه معنوي، علمي و فرهنگي را به مخاطبان خود القا مي کند.

برخي بر اين عقيده اند که طرح سردر دانشگاه، الهام گرفته از تصوير خيالي دوپرنده اي است که بال هايشان را براي اوج گرفتن و برخاستن از زمين، باز کرده اند. علم و دانش به دو بال تشبيه شده اند که ورود به دانشگاه با آن دو ممکن است و خروج از دانشگاه نيز با تقويت اين بال ها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و پاسداري از آن مي شود.
 عده اي ديگر آن را به عنوان کتابي که به صورت باز در مقابل ديدگان گذارده شده باشد مي دانند که بيانگر ارزش مطالعه و تحقيق است. اما از تاريخچه و نحوه ساخت اين سردر اطلاعات و اسناد کاملي به دست نيامده است.
 بنابر قولي در سال هاي 46-45 به دستور رياست وقت دانشگاه طرحي در ميان دانشجويان و طراحان مختلف به مسابقه گذاشته شد. از ميان طرح هاي رسيده طرح دانشجويي به نام «کوروش فرزامي» (از دانشکده هنرهاي زيبا) به عنوان طرح برتر برگزيده شد. کار اجراي طرح، ابتدا به يک شرکت پيمانکار سوئيسي واگذار شد که به دليل نواقص مربوط به مراحل قالب بندي از ادامه کار توسط اين شرکت ممانعت شد و يک شرکت پيمانکاري ايران به نام «شرکت آرمه» اجراي طرح را به عهده گرفته و به اتمام رساند. بنابر آخرين صورت حساب و وضعيت شرکت آرمه هزينه اجراي طرح مبلغ 24 هزار و500 تومان بوده است. اگر چه تاريخ ساخت سردر را در سال هاي 46-45 مي دانند، اما تا سال 1348 هيچ سندي در خصوص آن در آرشيو دانشگاه مشاهده نشده است. در نشريه شماره 2 «هنر معماري» (تير ، مرداد، شهريور1348) عکس هايي از سردر دانشگاه تهران به چاپ رسيده است در ذيل آن نام طراح و محاسب سردر آورده شده است ( اين منبع نيز طراح را که کوروش فرزامي و محاسب آن را سيمون سرکيسيان ذکر کرده است). علاوه بر اين در کتابچه راهنماي دانشگاه تهران (1351) نيز عکس سردر چاپ شده است